ضرورت نقد پذیری و عیب زدایی

عیب زدایی از خود نه دفاع از عیب خود

یک فکر نادرستی که ممکن است بر برخی از مردم حاکم باشد این است که وقتی - حتی جهت دلسوزی آنها - درباره عیب شان به آنان تذکر داده شود آن را انکار می کنند تا آن عیب همچنان مخفی بماند و برای اصلاح خود اقدامی نکنند، بلکه گاهی بجای پذیرفتن عیب و نقطه ضعف خود، عیب شخص مقابل را به او بازگو می کنند تا عیب خود را بپوشانند و به زعم خود شخصیت خویش را حفظ می کنند و حال آنکه شخصیت آنها در صورتی حفظ می شود که با آگاه شدن از عیب خود آن را بپذیرند و سپس آن عیب را از خود ریشه کن کنند، نه آنکه با داشتن آن عیب از خود دفاع کرده شخص مقابل را محکوم کنند. بالفرض شخص تذکر دهنده توجیه را بپذیرد یا به خاطر مواجهه با عدم تاثیرپذیری سکوت کند، آیا با دفاع کردن آن نقطه ضعف خودبخود برطرف خواهد شد؟ خیر، چون شخص عیب خود را نپذیرفته است تا درصدد برطرف کردن آن برآید، لذا ممکن است در وقت دیگر، شخص دیگری که با او خصومت و مخالفت دارد، از این نقطه ضعف او سوء استفاده کرده او را مورد سرزنش قرار دهد. حضرت امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) می فرمایند: "إن کنتم لا محالة متطهّرین فتطهّروا من دنس العیوب و الذّنوب"، "اگر شما ناگزیر جویندۀ پاکی هستید، پس از پلیدی عیب ها و گناهان پاکی جویید".[1]

اگر انسان خودسازی نکند و عیوب خود را برطرف نکند ممکن است به عیب جویی و عیب گویی دیگران بپردازد و همچنین شایع کردن عیوب دیگران دوست بدارد، زیرا حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "ذو العیوب یحبّون إشاعة معایب النّاس لیتّسع لهم العذر فی معایبهم"، "صاحبان عیوب، شایع کردن عیوب مردم را دوست می دارند تا برای عذر تراشی عیب های خود در وسعت باشند".[2]
 

تفاوت عیب جویی از خود و عیب جویی از دیگران

۱. کسی که در پی عیوب مردم باشد از آشکار شدن عیب های خود هراسناک است که دیگران عیب او را به وی یادآوری نکنند، اما کسی که به جستجوی عیوب خود می پردازد نه تنها خوف و هراسی ندارد بلکه اگر از عیب خود آگاه شود، شادمان نیز می شود، زیرا آگاه شدن از عیب خود را هدیه ای از سوی دیگران می داند. حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرمایند: "اَحَبُّ اِخوانی إلَیَّ مَن اَهدی اِلَیَّ عُیُوبی"، "محبوب ترین برادرانم نزد من کسی است که عیب های مرا به من هدیه کند".[3]

۲. کسی که عیب های دیگران را جستجو می کند شیطان لذتی را در این کار برای او ایجاد می کند که لذت کاذب است چنانکه همه لذت های شیطانی کاذب، دروغین و فریبنده است و شخص به خاطر آن، این کار ناپسند را همچنان ادامه می دهد، درحالی که عقلْ او را بر این کار زشت سرزنش می کند، اما شخصی که از خود عیب یابی می کند یا اگر مورد نقد قرار می گیرد و عیب خود را از دیگران می شنود، از لذتی بهره مند می شود که آن لذت، لذت واقعی است و مورد تحسین عقل و وجدان است. او علاوه بر لذت بردن، جهت برطرف کردن عیب خود و اصلاح خویش تلاش می کند.

۳. عیب جویی از دیگران علاوه بر مضرات دینی و اخروی دارای مضرات دنیوی نیز هست، چنانکه در روایت است: "مَن تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ العُیوبِ حَرَمَهُ اللّه ُ مَوَدّاتِ القُلوبِ"، "هر که از عیب هاى پنهانى [مردم] جستجو کند، خداوند او را از دوستى دلها محروم گرداند".[4] اما جستجوی عیب های خود به نفع انسان است زیرا وقتی انسان عیب های خود را جستجو می کند حتماً در خود عیوبی را می یابد که باید آنها را از خود دور سازد، لذا اگر شخص به جستجوی عیوب خود نپردازد دچار ضررهای دنیوی و اخروی خواهد شد.

۴. کسی که عیب های دیگران را جستجو می کند، ممکن است او خود را بی عیب می داند یا بدین وسیله می خواهد عیب های خود را بپوشاند. آیا او می پندارد که اگر از دیگران عیب جویی کند و مردم را به عیب های دیگران متوجه سازد، عیب های خود او برطرف خواهد شد؟ هرگز! بلکه عیب های او روز به روز محکم تر و استوارتر خواهد شد و برطرف کردن آن دشوارتر می گردد، بلکه او اصلاً نمی خواهد عیب های خود را برطرف کند. اما شخصی که نقد پذیر است و در پی جستجوی عیب های خود است، روز به روز عیب های او برای او آشکارتر می شود و او تلاش می کند آنها را برطرف کند، لذا لغزش های او کم می شود.
 

لزوم پرداختن به عیوب خود بجای عیب جویی از دیگران

اگر شخصی عیوب مردم را جستجو می کند ممکن است عیوب او را مردم جستجو کنند. همانگونه او دوست ندارد مردم عیب های او را جستجو کرده یکدیگر را از عیوب او باخبر سازند مردم نیز نمی پسندند که او عیوب آنها را جستجو کند. و نیز اگر او از دیگران عیب جویی کند عیب های او پنهان نمی ماند، زیرا حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: "مَن عابَ عِیبَ، ومَن شَتَمَ اُجیبَ"، "هر که عیب‌جویى کند، عیب جویى شود و هر که دشنام دهد، پاسخ شنود".[5]

شخصی که به عیب جویی از افراد دیگر می پردازد، ممکن است آن افراد به اصلاح و برطرف کردن عیب های خود موفق شوند، ولی عیوب او مانند گذشته باقی بماند، زیرا شاید کسی او را از عیب هایش باخبر نکند، لذا او باید عیب های خود را جستجو کند. فردی که به جستجوی عیوب خود می پردازد تا آنها را شناسایی کند و سپس آنها را برطرف کند، او از .عیب جویی دیگران اجتناب می کند. حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: "مَنْ عَرَفَ عَیْبَ نَفْسِهِ اِشْتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ"، "کسى که عیب خود را بشناسد، از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد".[6]

زیرا او می بیند که درون من آنقدر عیب های زیادی وجود دارد که اگر آنها را فهرست کنم، در مقابل وجدان خودم شرمنده خواهم شد، لذا کسی که غرق در شرمندگی باشد او چگونه می تواند از دیگران عیب جویی کند. نتیجه شرمندگی در برابر وجدان خویش مانع از این می شود که شخص دیگران را شرمنده کند، چون شرمندگی تکبر، غرور و سرکشی انسان را ذوب می کند.

اما اگر شخص به عیوب مردم بپردازد از درک این واقعیت محروم خواهد شد که خود او دچار عیب های زیادی است که باید آنها را برطرف کند.